το / Εθνος / και το / Γένος /
Tου Aντωνη Kαρκαγιαννη
Tο 1821, οι Φιλικοί είχαν το πληρέστερο σχέδιο για την εξέγερση και την ωριμότερη πολιτική αντίληψη για το περιεχόμενό της. Tο ερώτημα που προέκυψε αργότερα και από πλάγιους δρόμους και με ποικίλες μορφές επανέρχεται συχνά και σήμερα είναι ποια σχέση είχαν τα σχέδια και οι αντιλήψεις των Φιλικών με την τελική διαμόρφωση των επαναστατικών γεγονότων στην κυρίως Eλλάδα. Kαι τα οποία, τελικά, οδήγησαν στο πρώτο ανεξάρτητο νεοελληνικό κρατίδιο. Aυτή πραγματικά ήταν η επιδίωξη των Φιλικών ή αυτό ήταν το αποτέλεσμα απροσδόκητων και τυχαίων γεγονότων και συγκρούσεων, αποτέλεσμα που κανένας δεν το σχεδίασε και δεν το επιδίωξε; Oι ηγέτες της Φιλικής Eταιρείας, όσοι δεν πρόλαβαν να πεθάνουν, σχεδόν εξαφανίσθηκαν κατά την Eπανάσταση και μετά. Δεν είχαν σημαντική συμμετοχή στα επαναστατικά γεγονότα και κατόπιν στην οργάνωση του νέου κράτους.
Χωρίς μεγάλη σαφήνεια οι Φιλικοί θεωρούσαν ότι καταλληλότερος τόπος για την εξέγερση ήταν η πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Κωνσταντινούπολη. Μια εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη δεν θα ήταν εθνικοαπελευθερωτική, δεν θα είχε σκοπό την απελευθέρωση ενός λαού και την ανεξαρτησία μιας περιοχής, αλλά την ανατροπή ολόκληρης της πολυεθνικής και αχανούς αυτοκρατορίας, με κινητήρια δύναμη το «γένος των Ελλήνων ή Ρωμιών». Ιδιαίτερα ισχυρό στην οθωμανική πρωτεύουσα. Αλλωστε, οι Φιλικοί, κουρασμένοι οι ίδιοι από τις επαναστατικές τους πράξεις, αλλά και κυρίως από την απραξία, ζητούσαν εναγωνίως ηγέτη του Αγώνα και τελικά ανέθεσαν την ευθύνη στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, όπως τους συμβούλεψε ο Καποδίστριας και ενδεχομένως υπέδειξε ο ίδιος ο Τσάρος. Αν από όλα αυτά και από την εισβολή του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία βγαίνει κάποιο συνολικό σχέδιο, ασφαλώς ήταν πολύ πιο μεγαλεπήβολο από την εξέγερση των οπλαρχηγών, των προυχόντων και του λαού της Πελοποννήσου, των νησιών και της Στερεάς.
Η συζήτηση αυτή αναβιώνει στις μέρες μας με παράξενο τρόπο: μερικοί θεωρούν ότι η Επανάσταση του 1821 ήταν σχεδόν ένα «ιστορικό ατύχημα». Το «άθλιο» κρατίδιο που προέκυψε από αυτήν, το οποίο ακόμα και σήμερα, με όλα τα ελαττώματα της γέννησής του, αγωνίζεται να επιβιώσει, είναι πολύ κατώτερο της δύναμης και των οραμάτων του «Εθνους», ακριβέστερα του «Γένους», όπως διαμορφώθηκε και έδρασε κατά την Τουρκοκρατία. Παρόμοια συζήτηση διεξάγεται διεθνώς και σε ανώτερους κύκλους Εβραίων, οι οποίοι πιστεύουν ότι το εβραϊκό κρατίδιο της Μέσης Ανατολής δεσμεύει στον κοντόφθαλμο εθνικισμό του την κοσμοπολίτικη ευρύτητα του «Γένους των Εβραίων», θα μπορούσαμε να πούμε.
Ποια είναι η ακριβής έννοια του «Γένους των Ελλήνων», δεν το γνωρίζω. Υποθέτω ότι είναι μια εθνικοθρησκευτική σύνθεση. Για να μιλήσουμε πιο απλά, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι ορθόδοξοι Ρωμιοί γνώρισαν οικονομική και πνευματική ανάπτυξη, μέρες ευημερίας και δόξας επειδή είχαν ως πεδίο δράσεως ολόκληρη την αυτοκρατορία και κυρίως το βαλκανικό, το μικρασιατικό και ποντιακό τμήμα της. Το «Γένος» δεν είναι «το Εθνος» και είναι συνάρτηση της αυτοκρατορίας, στα όρια της οποίας κινούνταν ελεύθερα και ενίοτε προνομιακά. Χωρίς την αυτοκρατορία είναι πλάσμα που διαλύθηκε με τη διάλυσή της.
Παρά την ιδεολογική προεργασία πριν από την Επανάσταση το «νεοελληνικό έθνος» διαμορφώθηκε κατά τη διάρκειά της, μαζί με την πολιτειακή σύνταξη του νέου ανεξάρτητου κρατιδίου, όσο «άθλιο» και αν ήταν αυτό. Ηταν το νέο γεγονός, το θαύμα της Επανάστασης.
Comments