Πολιτισμικό σοκ
ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣΠολιτισμικό σοκ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Ο Μπουργκίμπα, ανάμεσα στα άλλα μέτρα που είχε πάρει για την εκκοσμίκευση της κοινωνίας της Τυνησίας, είχε επιτρέψει στις γυναίκες να φορούν κοντές φούστες. «Αρκεί να μη δείχνουν άσχημα πράγματα» όριζε όμως η διάταξη. Το ξέρω πως τα αντισεξιστικά αντανακλαστικά πολλών θα αντιδράσουν, όμως σας καλώ να δείξετε κατανόηση. Το πείραμα του Μπουργκίμπα που πέθανε στο ανάκτορό του στην Καρχηδόνα όπου τον είχε εγκλείσει ο διάδοχός του Μπεν Αλί ήταν ένα από τα πιο επιτυχημένα πειράματα δημιουργίας κοσμικών κρατών στον αραβικό κόσμο. Μία από τις πιο επιτυχημένες προσπάθειες συντονισμού των αραβικών χωρών με τους ρυθμούς της νεωτερικότητας. Η Τυνησία, στριμωγμένη ανάμεσα στη Λιβύη και την Αλγερία, μικρή, χωρίς πετρέλαια ζούσε από την αγροτική της οικονομία και τον τουρισμό. Ηταν η πιο ανοιχτή χώρα του Μαγκρέμπ.
Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο Μπεν Αλί, προκειμένου να διατηρήσει τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους, ακολούθησε μια άκρως αυταρχική πολιτική, όπου ακόμη και ο Τύπος δεν ήταν ελεύθερος σε αντίθεση με την Αλγερία. Το αποτέλεσμα είναι πως η αντίσταση στο καθεστώς του έσπρωξε τον πληθυσμό προς το Ισλάμ. Η κατάρρευσή του εγκαινίασε την «Αραβική άνοιξη». Ηταν το 2010, πριν από την «άνοιξη» αν θυμάμαι, σε ένα συνέδριο στην Τύνιδα όπου μιλούσαμε, εκτός των άλλων και με τον Ζαν Ντανιέλ. Μετά τη δύση του ηλίου οι γυναίκες που παρακολουθούσαν τις ομιλίες εξαφανίσθηκαν. Εκκοσμικευμένη κοινωνία, πλην όμως οι γυναίκες δεν κάνει να κυκλοφορούν νύχτα στον δρόμο με ενημέρωσαν. Να θυμίσω ότι ο Ζαν Ντανιέλ, με την αρθρογραφία του στο Νουβέλ Ομπσερβατέρ, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της «άνοιξης». Αλλιώς την περίμενε η δημοκρατική Ευρώπη και αλλιώς την ήθελαν οι πρωταγωνιστές της.
Διαβάζω αυτό τον καιρό το βιβλίο του Γάλλου ερευνητή ιστορικού Marc Ferro. Στα ελληνικά κυκλοφορεί με τον τίτλο «Το σοκ του Ισλάμ» από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Περιγράφει ακριβώς τις προσπάθειες του αραβικού και του μουσουλμανικού κόσμου να οργανωθεί με βάση τις προδιαγραφές της νεωτερικότητας. Από τον Κεμάλ Ατατούρκ ώς τον Σάχη της σιιτικής Περσίας, τις μουσουλμανικές κοινότητες στην ΕΣΣΔ που συνεργάστηκαν σε πρώτη φάση με τους μπολσεβίκους, τον Μπουργκίμπα, τον Μπεν Μπελά και τον Νάσερ. Μια ιστορία αποτυχιών που διατρέχει όλον τον εικοστό αιώνα. Συγχρόνως εντοπίζει τον διόλου παράδοξο συνδυασμό της πιο αρχαϊκής κοινωνικής οργάνωσης με την εξοικείωση με την τεχνολογία. Λέει, ας πούμε, ότι επειδή το Ισλάμ στηρίζεται κυρίως στην προφορική παράδοση, η εφεύρεση του τρανζίστορ έπαιξε μεγάλο ρόλο στη διάδοσή του. Μέχρι τότε στα περισσότερα χωριά δεν υπήρχε καν ηλεκτρικό οπότε ούτε και ραδιόφωνο. Με το τρανζίστορ όμως η φωνή των ιμάμηδων διαδιδόταν ακόμη και στην πιο απόμακρη γωνιά. Θυμάμαι μια νυχτερινή πτήση από την Αλεξάνδρεια όπου αναγκάστηκα να περάσω τρεις ώρες στο αεροδρόμιο επιδιδόμενος στο άθλημα που λέγεται «το κυνήγι της μύγας». Υπήρχαν καμιά δεκαριά συσκευές τηλεόρασης που όλες μετέδιδαν την ίδια ψαλμωδία. Ηταν ραμαζάνι. Στα χρόνια της κασέτας στο Παρίσι επωλούντο πέντε χιλιάδες κασέτες τον μήνα με τις σούρες του Κορανίου.
Η θεωρία της πολιτικής ορθότητας αποδίδει την αδυναμία του αραβικού και του μουσουλμανικού κόσμου να ενταχθεί στις συνθήκες της νεωτερικότητας, στη δυτική αλαζονεία και τον πόλεμο των πετρελαίων. Και βέβαια παίζουν τον ρόλο τους. Ομως αν περιοριστούμε σε αυτά δεν πρόκειται ποτέ να καταλάβουμε τις διαφορές μας από το Ισλάμ, και κατ’ επέκταση τον αραβικό κόσμο. Και αν δεν καταλάβουμε τις διαφορές μας, δεν πρόκειται ποτέ να τις λύσουμε, ή εν πάση περιπτώσει να συνεννοηθούμε. Ολοι οι άνθρωποι είναι ίσοι απέναντι στον θάνατο κυρίως, όμως όλοι οι πολιτισμοί δεν είναι ισότιμοι, διότι δεν αντιλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο τη ζωή, κατά συνέπεια και τον θάνατο.
Θα αναφερθώ σε ένα διήγημα του Μπόρχες, στο οποίο έχω ήδη αναφερθεί επανειλημμένως, όμως το βρίσκω πάντα καίριο. Λέγεται «Η αναζήτηση του Αβερρόη», βρίσκεται στη συλλογή το Αλεφ. Εζησε στην Κόρδοβα τον δωδέκατο αιώνα και υπήρξε ο διανοητής που συνδύασε τη σκέψη του Αριστοτέλη με το Ισλάμ. Ο Μπόρχες εμφανίζει τον μείζονα σχολιαστή του Αριστοτέλη άκρως προβληματισμένο, διότι δεν μπορεί να καταλάβει τη σημασία δύο λέξεων που συνάντησε στην «Ποιητική» του, το τραγικό και το κωμικό. Το ίδιο εκείνο βράδυ συναντά κάτι εμπόρους από την Κίνα που περιγράφουν το πιο παράξενο πράγμα που είδαν εκεί: κάτι ξύλινα σπίτια που μέσα είναι πολλοί άνθρωποι. Οι μεν κάθονται σε κάτι κερκίδες και οι δε μπροστά τους σκοτώνονται χωρίς να πεθάνουν, μπαίνουν φυλακή χωρίς να βλέπεις φυλακή. Πρόκειται περί τρελών; Οχι, αυτό είναι το θέατρο. Στον πολιτισμό του Αβερρόη ούτε το θέατρο ούτε η αναπαράσταση υπάρχουν. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να καταλάβει την «Ποιητική» του Αριστοτέλη. Και ο ευρωπαϊκός πολιτισμός αρχίζει στο σημείο, και χρονικό και γεωγραφικό, όπου το ανθρώπινο σύμπαν γίνεται «τραγικό» - κοινώς σπαράσσεται από συγκρούσεις που κανείς θεός δεν μπορεί να λύσει. Χωρίς την τραγική σκέψη δεν θα υπήρχε η αυτοθέσμιση της κοινωνίας την οποία προβάλλει ο Καστοριάδης. Σε πείσμα όσων υποστηρίζουν ότι η παγκοσμιοποίηση θα μετατρέψει τον κόσμο σε ένα απέραντο κοσμικό κοκτέιλ πάρτι, υπάρχουν πολιτισμικά σύνορα. Και ευτυχώς υπάρχουν. Ο δυτικός πολιτισμός, ο πρώτος που δέχθηκε ότι υπάρχουν και πολιτισμοί έξω από τα σύνορά του, προσπαθεί να κατανοήσει το Ισλάμ. Το Ισλάμ όμως θέλει να κατανοήσει ή να εξισλαμίσει τη Δύση;
Comments