«Στα σκοτεινά πηγαίνουμε», αλλά με Αγιο Φως
«Στα σκοτεινά πηγαίνουμε», αλλά με Αγιο Φως
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Παλαιό και δυσεπίλυτο το πρόβλημα περί του Αγίου Φωτός». Και αν τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για την καταγωγή και τις διαστάσεις του αναζωπυρωνόταν κυρίως από την άγρια έριδα των ορθοδόξων μοναχών με τους Αρμένιους μονοφυσίτες για τα προνόμια και τα πρωτεία (παραχωρημένα με αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα ή σουλτανικά φιρμάνια), φέτος ήρθε η ώρα να γίνει και το ζεύγος φωτολατρία/φωτομαχία τμήμα της προεκλογικής ύλης. Χωρίς εντούτοις να κατορθώσει να της δώσει πνευματικότερο τόνο. Φανέρωσε πάντως με ποιες παλαιοκομματικές αντιλήψεις (του αμφοτερόγλωσσου αρχηγισμού συμπεριλαμβανομένου) δημιουργούνται σχήματα που επαίρονται για το ανανεωτικό-αντιπαλαιοκομματικό πνεύμα τους, αλλά στην πρώτη δοκιμασία αποκαλύπτονται ήδη γερασμένα. Ετσι οι εκλογικές βλέψεις του «Ποταμιού» και η επιλογή του ιδρυτή-αρχηγού του κ. Σταύρου Θεοδωράκη να πάει με τα νερά των πολλών άφησαν κομματικώς έκθετο τον κ. Νίκο Δήμου και τις απόψεις του για το φως των Ιεροσολύμων και την υποδοχή του. Δικαίωμα του καθενός είναι, βέβαια, να πιστεύει ό,τι θέλει. Αλλά, διάβολε, κανείς δεν δικαιούται να απαγορεύει τον έλεγχο και την κριτική, με φόβητρο μάλιστα την Κόλαση. Δεν καυχιόμαστε πως όσοι γεννιόμαστε σε τούτα τα μέρη έχουμε την ίδια σαρμανίτσα με τον Ορθό Λόγο;
Η ιερά οργή ορισμένων τιτλούχων της Εκκλησίας, από άμβωνος και (κυρίως) τηλεοράσεως εκφρασθείσα, δεν τους επέτρεψε να θυμηθούν ότι ένας από τους σπουδαιότερους «αιρετικούς» ήταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ, θανών το 1771. Εμπιστευόμενος και την προσωπική του πείρα, ο Πατριάρχης χαρακτήριζε την τελετή του Παναγίου Τάφου «χειροποίητον μηχανουργίαν», τους δε εμπλεκομένους «φωτοποιούς». Ηξερε άλλωστε και αυτός ότι ουδείς Πατέρας της Εκκλησίας είχε αναφέρει οτιδήποτε σχετικό, ουδείς ύμνος αινεί το εν λόγω φως και ουδεμία απεικόνισή του, βυζαντινή ή μεταγενέστερη, το απαθανάτισε. Γνώριζε επίσης ότι «πρώτον ηκούσθη όνομα αγίου φωτός», κατά την κοραϊκή διατύπωση, το 870 μ.Χ. από κάποιον Βερνάρδο, Γάλλο Βενεδικτίνο μοναχό που, επιστρέφοντας από το προσκύνημά του στον Αγιο Τάφο, διέδωσε πως υπήρξε μάρτυς του θαύματος. Ολα τούτα ούτε καινοδοξίες είναι ούτε εμπεριέχονται σε τίποτε απόκρυφα βιβλία. Καταγράφονται λ.χ. στο βιβλίο του αρχαιολόγου Κωνσταντίνου Καλοκύρη «Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως και το θέμα του Αγίου Φωτός» (Θεσσαλονίκη, 1999). Δυστυχώς, στον τόπο μας οι αντιδικίες, για οτιδήποτε (πολιτικό, θρησκευτικό, ιστορικό, γλωσσικό, σεισμολογικό κ.ο.κ.), έχουν τα γνωρίσματα του καβγά που αγαπάει τους αφορισμούς και αδιαφορεί για τα επιχειρήματα (πρότυπό του οι τηλεοπτικές «συζητήσεις»), και όχι του διαλόγου που κομίζει τεκμήρια και μαρτυρίες.
Ορισμένοι ιεράρχες κραδαίνουν, δίκην επιχειρήματος, την απειλή του αφορισμού. Επιλέγουν δηλαδή την εκβιαστική και λογοκριτική κατάχρηση της κάθε άλλο παρά συμβολικής εξουσίας τους, ποντάροντας και στον μεταφυσικό φόβο, που ώρες ώρες περιλαβαίνει ακόμα και τους πλέον ορθολογιστές. Ομολογουμένως είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί υψηλή πνευματικότητα στα λεγόμενα ιερωμένων που το πάθος τους για την κάμερα τους οδηγεί να συνομιλούν με αυτήν, αυτοσκηνοθετούμενοι, παρά με το πλήρωμα (ή με τον Θεό). Ποιος λόγος λοιπόν και ποιος διάλογος, όταν οι άνθρωποι οι ταμένοι στην αγάπη, εκτός που εθνικοποιούν τον Χριστό κηρύσσοντάς τον οιονεί Ελληνα (αλλοιώνοντας έτσι το κορυφαίο γενετικό γνώρισμα του χριστιανισμού, την οικουμενικότητα), φέρονται με αμείλικτη λεκτική βία. Αφορίζοντας, απειλώντας, αναθεματίζοντας. Λίγο βαθύτερα αν το σκέφτονταν, θα συνειδητοποιούσαν ότι η απόδοση τιμών αρχηγού κράτους στο Αγιο Φως δεν είναι οπωσδήποτε τιμητική. Δηλαδή, στην υλιστική γλώσσα που τόσο καλά κατανοούν, το Αγιο Φως, που λατρεύεται ως σήμα ουράνιο, ως πνοή θεϊκή, είναι ελαφρώς ανώτερο της κ. Μέρκελ, που υποδεχτήκαμε τις προάλλες; Και ισότιμο του Γερμανού προέδρου κ. Γκάους που είχαμε υποδεχτεί νωρίτερα ή του προέδρου οποιασδήποτε άλλης χώρας; Τόσο μόνο;
«Παλαιό και δυσεπίλυτο πρόβλημα» έχει χαρακτηρίσει το Αγιο Φως όχι κάποιος εμμονικός φωτομάχος, κακόπιστος, ανθέλλην κ.ο.κ., αλλά ο πατήρ Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής, σε βιβλίο «Φωτομαχικά - Αντιφωτομαχικά: Το φως του Παναγίου Τάφου στον διάλογο Διαφωτισμού - Ορθοδοξίας» (εκδ. «Ιστορητής/Κάτοπτρο», 2001). Δίκαιο και τίμιο το βιβλίο του πατέρα Μεταλληνού (θα έλεγα χριστιανικό, αν ο όρος δεν ανήκε πια αν όχι στους έκπτωτους, τουλάχιστον στους διαβληθέντες), αποθησαύριζε δυσεύρετα κείμενα του 19ου αιώνα, παρακολουθώντας όχι ένα διάλογο (αυτός ουδέποτε επετεύχθη) αλλά μια ιδεολογική σύγκρουση. Από τη μια ο Αδαμάντιος Κοραής, ο «μωρόπιστος σοφιστής» (ας θυμηθούμε πόσα άκουσε από τον αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, αλλά και πόσα ακούει ακόμη από όσους πρεσβεύουν πως ο Διαφωτισμός είναι η μεγάλη πληγή του ελληνισμού, άρα και της... υποκείμενής του ανθρωπότητας).
Και από την άλλη, εκκλησιαστικοί και θεολόγοι που κατακεραύνωσαν τον λόγιο· μάλιστα όταν πέθανε, το Πατριαρχείο απαγόρευσε το μνημόσυνό του. Τον αφορισμό τον γλίτωσε επειδή «διά της συκοφαντίας τον φόβον» είχε δημοσιεύσει αργοπορημένα τον «Διάλογο περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός», κάπως υποβαθμισμένο, εσκεμμένα, στον τρίτο τόμο των «Ατάκτων» του, το 1830. «Σαν εμπρηστική μπόμπα μέσα σε ένα καλάθι μήλα ανακατωμένο μέσα σε άλλα δυο καλάθια», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γ. Βαλέτας. Ο Καλλίμαχος λοιπόν του κοραϊκού διαλόγου θυμίζει στον (όχι τυχαία αποκαλούμενο) Φώτιο ότι «εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα μάς εφύλαξεν η ιστορία πολλά» - προχριστιανικά: Στη Λυδία «οι ιερείς άναπταν τα ξύλα διά τας θυσίας με πυρ αόρατον», ενώ ο Ζώσιμος, συγγραφέας του 5ου αι. μ.Χ., ιστορεί «το φαινόμενον κατά την εορτήν της Αφροδίτης εις τον αέρα φως, ποτέ μεν σφαιροειδές, ποτέ δε εις σχήμα λαμπάδος, και τον άπειρον χρυσόν και άργυρον, όσον εθησαύριζον οι ιερείς δι’ αυτόν».
Επειτα από δύο αιώνες, βρισκόμαστε ακόμα στην αφετηρία και όχι μόνο όσον αφορά το «μυθιστόρημα του φωτός», όπως το χαρακτήρισε η Εταιρεία Συγγραφέων διαμαρτυρόμενη για τις απειλές αφορισμού. Προσωπικά μένω με άλυτη την απορία που διατύπωσα εδώ Μεγάλη Πέμπτη του 2005, 27 Απριλίου: «Ακόμα κι αν συμφωνήσουμε ότι ο Θεός έχει αποφασίσει να στέλνει το φως μόνο στους ορθοδόξους, γιατί –όπως λέγεται– το στέλνει μόνο σε Ελληνες ορθοδόξους; Πόσο χριστιανικό είναι τελικά να αποδίδεται εμμέσως εθνικότητα στον Θεό;»kathimerini
Η ιερά οργή ορισμένων τιτλούχων της Εκκλησίας, από άμβωνος και (κυρίως) τηλεοράσεως εκφρασθείσα, δεν τους επέτρεψε να θυμηθούν ότι ένας από τους σπουδαιότερους «αιρετικούς» ήταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ, θανών το 1771. Εμπιστευόμενος και την προσωπική του πείρα, ο Πατριάρχης χαρακτήριζε την τελετή του Παναγίου Τάφου «χειροποίητον μηχανουργίαν», τους δε εμπλεκομένους «φωτοποιούς». Ηξερε άλλωστε και αυτός ότι ουδείς Πατέρας της Εκκλησίας είχε αναφέρει οτιδήποτε σχετικό, ουδείς ύμνος αινεί το εν λόγω φως και ουδεμία απεικόνισή του, βυζαντινή ή μεταγενέστερη, το απαθανάτισε. Γνώριζε επίσης ότι «πρώτον ηκούσθη όνομα αγίου φωτός», κατά την κοραϊκή διατύπωση, το 870 μ.Χ. από κάποιον Βερνάρδο, Γάλλο Βενεδικτίνο μοναχό που, επιστρέφοντας από το προσκύνημά του στον Αγιο Τάφο, διέδωσε πως υπήρξε μάρτυς του θαύματος. Ολα τούτα ούτε καινοδοξίες είναι ούτε εμπεριέχονται σε τίποτε απόκρυφα βιβλία. Καταγράφονται λ.χ. στο βιβλίο του αρχαιολόγου Κωνσταντίνου Καλοκύρη «Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως και το θέμα του Αγίου Φωτός» (Θεσσαλονίκη, 1999). Δυστυχώς, στον τόπο μας οι αντιδικίες, για οτιδήποτε (πολιτικό, θρησκευτικό, ιστορικό, γλωσσικό, σεισμολογικό κ.ο.κ.), έχουν τα γνωρίσματα του καβγά που αγαπάει τους αφορισμούς και αδιαφορεί για τα επιχειρήματα (πρότυπό του οι τηλεοπτικές «συζητήσεις»), και όχι του διαλόγου που κομίζει τεκμήρια και μαρτυρίες.
Ορισμένοι ιεράρχες κραδαίνουν, δίκην επιχειρήματος, την απειλή του αφορισμού. Επιλέγουν δηλαδή την εκβιαστική και λογοκριτική κατάχρηση της κάθε άλλο παρά συμβολικής εξουσίας τους, ποντάροντας και στον μεταφυσικό φόβο, που ώρες ώρες περιλαβαίνει ακόμα και τους πλέον ορθολογιστές. Ομολογουμένως είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί υψηλή πνευματικότητα στα λεγόμενα ιερωμένων που το πάθος τους για την κάμερα τους οδηγεί να συνομιλούν με αυτήν, αυτοσκηνοθετούμενοι, παρά με το πλήρωμα (ή με τον Θεό). Ποιος λόγος λοιπόν και ποιος διάλογος, όταν οι άνθρωποι οι ταμένοι στην αγάπη, εκτός που εθνικοποιούν τον Χριστό κηρύσσοντάς τον οιονεί Ελληνα (αλλοιώνοντας έτσι το κορυφαίο γενετικό γνώρισμα του χριστιανισμού, την οικουμενικότητα), φέρονται με αμείλικτη λεκτική βία. Αφορίζοντας, απειλώντας, αναθεματίζοντας. Λίγο βαθύτερα αν το σκέφτονταν, θα συνειδητοποιούσαν ότι η απόδοση τιμών αρχηγού κράτους στο Αγιο Φως δεν είναι οπωσδήποτε τιμητική. Δηλαδή, στην υλιστική γλώσσα που τόσο καλά κατανοούν, το Αγιο Φως, που λατρεύεται ως σήμα ουράνιο, ως πνοή θεϊκή, είναι ελαφρώς ανώτερο της κ. Μέρκελ, που υποδεχτήκαμε τις προάλλες; Και ισότιμο του Γερμανού προέδρου κ. Γκάους που είχαμε υποδεχτεί νωρίτερα ή του προέδρου οποιασδήποτε άλλης χώρας; Τόσο μόνο;
«Παλαιό και δυσεπίλυτο πρόβλημα» έχει χαρακτηρίσει το Αγιο Φως όχι κάποιος εμμονικός φωτομάχος, κακόπιστος, ανθέλλην κ.ο.κ., αλλά ο πατήρ Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής, σε βιβλίο «Φωτομαχικά - Αντιφωτομαχικά: Το φως του Παναγίου Τάφου στον διάλογο Διαφωτισμού - Ορθοδοξίας» (εκδ. «Ιστορητής/Κάτοπτρο», 2001). Δίκαιο και τίμιο το βιβλίο του πατέρα Μεταλληνού (θα έλεγα χριστιανικό, αν ο όρος δεν ανήκε πια αν όχι στους έκπτωτους, τουλάχιστον στους διαβληθέντες), αποθησαύριζε δυσεύρετα κείμενα του 19ου αιώνα, παρακολουθώντας όχι ένα διάλογο (αυτός ουδέποτε επετεύχθη) αλλά μια ιδεολογική σύγκρουση. Από τη μια ο Αδαμάντιος Κοραής, ο «μωρόπιστος σοφιστής» (ας θυμηθούμε πόσα άκουσε από τον αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, αλλά και πόσα ακούει ακόμη από όσους πρεσβεύουν πως ο Διαφωτισμός είναι η μεγάλη πληγή του ελληνισμού, άρα και της... υποκείμενής του ανθρωπότητας).
Και από την άλλη, εκκλησιαστικοί και θεολόγοι που κατακεραύνωσαν τον λόγιο· μάλιστα όταν πέθανε, το Πατριαρχείο απαγόρευσε το μνημόσυνό του. Τον αφορισμό τον γλίτωσε επειδή «διά της συκοφαντίας τον φόβον» είχε δημοσιεύσει αργοπορημένα τον «Διάλογο περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός», κάπως υποβαθμισμένο, εσκεμμένα, στον τρίτο τόμο των «Ατάκτων» του, το 1830. «Σαν εμπρηστική μπόμπα μέσα σε ένα καλάθι μήλα ανακατωμένο μέσα σε άλλα δυο καλάθια», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γ. Βαλέτας. Ο Καλλίμαχος λοιπόν του κοραϊκού διαλόγου θυμίζει στον (όχι τυχαία αποκαλούμενο) Φώτιο ότι «εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα μάς εφύλαξεν η ιστορία πολλά» - προχριστιανικά: Στη Λυδία «οι ιερείς άναπταν τα ξύλα διά τας θυσίας με πυρ αόρατον», ενώ ο Ζώσιμος, συγγραφέας του 5ου αι. μ.Χ., ιστορεί «το φαινόμενον κατά την εορτήν της Αφροδίτης εις τον αέρα φως, ποτέ μεν σφαιροειδές, ποτέ δε εις σχήμα λαμπάδος, και τον άπειρον χρυσόν και άργυρον, όσον εθησαύριζον οι ιερείς δι’ αυτόν».
Επειτα από δύο αιώνες, βρισκόμαστε ακόμα στην αφετηρία και όχι μόνο όσον αφορά το «μυθιστόρημα του φωτός», όπως το χαρακτήρισε η Εταιρεία Συγγραφέων διαμαρτυρόμενη για τις απειλές αφορισμού. Προσωπικά μένω με άλυτη την απορία που διατύπωσα εδώ Μεγάλη Πέμπτη του 2005, 27 Απριλίου: «Ακόμα κι αν συμφωνήσουμε ότι ο Θεός έχει αποφασίσει να στέλνει το φως μόνο στους ορθοδόξους, γιατί –όπως λέγεται– το στέλνει μόνο σε Ελληνες ορθοδόξους; Πόσο χριστιανικό είναι τελικά να αποδίδεται εμμέσως εθνικότητα στον Θεό;»kathimerini
Comments