«Μη βοηθάτε πια την Αφρική» καθημερινή

Ενα βιβλίο επιχειρεί να πείσει, με φτωχά επιχειρήματα, ότι η διεθνής κινητοποίηση υπονομεύει την ανάπτυξη

The Guardian

Dambisa Moyo

Dead Aid: why Aid is not working and how there is another way for Africa

εκδ. Allen Lane – σελ. 288

Ο κίνδυνος είναι αυτό το βιβλίο να τραβήξει περισσότερη προσοχή απ’ όση αξίζει. Εχει γίνει της μόδας να επιτίθενται εναντίον της βοήθειας στην Αφρική: μια υπερβολική δόση ακτιβισμού διασημοτήτων καθώς και η «κόπωση της συμπόνιας» έχουν συντελέσει στο να ακουστούν σκληρές κριτικές για τα επιτεύγματα της ανθρωπιστικής βοήθειας τα τελευταία 50 χρόνια. Δεν ήταν όλες οι επικρίσεις αδικαιολόγητες – 300 δισεκατομμύρια δολάρια βοήθειας έχουν πάει στην Αφρική από το 1970 κι ωστόσο το μέσο εισόδημα σε μεγάλο μέρος της ηπείρου έχει μείνει στάσιμο ή έχει μειωθεί. Το «Dead Aid» εξιστορεί πώς η βοήθεια χρησιμοποιήθηκε ως όπλο στον Ψυχρό Πόλεμο.

Το πρόβλημα είναι πως αυτό το είδος της ανάλυσης (μεγάλο μέρος της οποίας έχει σήμερα μόνον ιστορική αξία) προσφέρει πυρομαχικά σε εκείνους που δεν πιστεύουν στη διεθνή υπευθυνότητα και θέλουν η φιλανθρωπία να περιοριστεί εντός των συνόρων των χωρών τους. Και έχουν τώρα τον ιδεώδη σύμμαχο για να προωθήσει τα επιχειρήματά τους: μια Αφρικανή γυναίκα που μιλάει τη γλώσσα τους.

Αστήρικτα συμπεράσματα

Η συγγραφεύς, η Νταμπίζα Μόγιο, εργάστηκε στην εταιρεία Goldman Sacks (ένα γεγονός που ελάχιστα τονίζεται) μετά μια μικρή θητεία στην Παγκόσμια Τράπεζα και ένα διδακτορικό στην Οξφόρδη. Υποψιάζεται κανείς ότι πίσω από αυτό το βιβλίο βρίσκεται μια αξιόλογη γυναίκα με εντυπωσιακή καριέρα, αλλά ελάχιστο χρόνο για να μάθει πώς να γράψει ένα καλό βιβλίο. Το αποτέλεσμα είναι ένα χαοτικό, λαχανιασμένο τρεχαλητό στην ιστορία της βοήθειας και στις τρέχουσες πολιτικές επιλογές για την Αφρική, διανθισμένο με ολίγα στατιστικά στοιχεία. Υπάρχουν τόσες γενικεύσεις που σαρώνουν δεκαετίες ιστορίας, τόσα αστήρικτα συμπεράσματα, που ο αναγνώστης πιθανότατα μένει ζαλισμένος από σιωπηλή διαμαρτυρία.

Για παράδειγμα, σε μια επί τροχάδην ανασκόπηση των εξηγήσεων για την οικονομική οπισθοδρόμηση της Αφρικής, η Μόγιο εστιάζει στη σκληρότητα του κλίματος και στη γεωγραφική διαμόρφωση της ηπείρου, και τονίζει ότι «και η Σαουδική Αραβία είναι μάλλον ζεστή, ενώ η Ελβετία είναι γεωγραφικά περίκλειστη, αλλά αυτοί οι παράγοντες δεν τις εμπόδισαν να τα καταφέρουν». Ναι, αλλά μήπως τα πετρέλαια και ο μικρός πληθυσμός της Σαουδικής Αραβίας, και η θέση της Ελβετίας ως τραπεζικού κέντρου στο κέντρο της Ευρώπης έχουν παίξει κάποιο ρόλο; Πολύ διαφωτιστική εδώ θα ήταν η ανάλυση του Πολ Κόλιερ για τον ρόλο της γεωγραφίας στο πρόσφατο βιβλίο του «The Bottom Billion: Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done About It», αλλά εμφανίζεται μόνον ως τίτλος στη βιβλιογραφία.

Με παρόμοιο τρόπο αντιμετωπίζεται η αποικιοκρατία. Το μοίρασμα της Αφρικής στη Διάσκεψη του Βερολίνου το 1884–85 «δεν βοήθησε την κατάσταση». Μάλιστα. Στην επόμενη παράγραφο, όμως, η Μόγιο έχει ήδη προχωρήσει στον ρατσισμό και στην ανάλυση του Μαξ Βέμπερ για τον προτεσταντισμό και τον καπιταλισμό. Δεν καταφέρνει ούτε μια φορά να πιάσει τον μεγαλύτερο παράγοντα που καθορίζει τη φτώχεια της ηπείρου – πώς λειτουργεί το κράτος και πώς αποτυγχάνει στη λειτουργία του. Γιατί έχουν υπάρξει τόσοι εμφύλιοι πόλεμοι και τόσοι διεφθαρμένοι δικτάτορες; Γιατί η Γκάνα και η Σιγκαπούρη είχαν περίπου το ίδιο εισοδηματικό επίπεδο τη δεκαετία του ’50 και τώρα απέχουν έτη φωτός;

Ο ρόλος του κράτους

Το κλειδί της επιτυχίας σε πολλές ασιατικές χώρες ήταν ο ρόλος ενός ισχυρού, παρεμβατικού κράτους που έθρεψε τη βιομηχανία, καθώς και οι πολιτικο–οικονομικές ελίτ που επένδυσαν στη δική τους χώρα: και τα δύο έχουν λείψει από πολλές αφρικανικές χώρες, όπου οι ελίτ εξάγουν κεφάλαια σε δυτικές τράπεζες και ακολουθούν καταστροφική πολιτική.

Η Μόγιο, όμως, δεν ενδιαφέρεται για τον ρόλο του κράτους. Πιστεύει στον ιδιωτικό τομέα και στην ελεύθερη επιχείρηση. Σε ένα από τα λιγότερο πειστικά κεφάλαια, υποστηρίζει ότι η βοήθεια είναι αυτή που προκαλεί τη διαφθορά και τις διαμάχες, ενώ επίσης υπονομεύει το κοινωνικό κεφάλαιο και τις ξένες επενδύσεις. Κόψτε τη ροή της βοήθειας και, με τη βοήθεια της Κίνας, οι αφρικανικές οικονομίες θα ανθήσουν και θα υπάρξει καλή διακυβέρνηση. Προσθέστε μια δόση εμβασμάτων από την αυξανόμενη αφρικανική διασπορά και λίγο δανεισμό από τη διεθνή αγορά κεφαλαίων – και, μπαμ! Ολα θα διορθωθούν.

Μερικές από τις συνταγές της φαίνονται τελείως παρωχημένες τώρα που έχει ξεσπάσει η χρηματοπιστωτική κρίση. Ο δανεισμός κεφαλαίων για υποδομές δεν είναι πλέον καθόλου εύκολος. Και όσον αφορά τα ωφελήματα από τις μεγάλες επενδύσεις που κάνει η Κίνα στην Αφρική, η Μόγιο δεν μας λέει τίποτα καινούργιο.

Εχει δίκιο, ωστόσο, ότι υπάρχουν μη εποικοδομητικές πτυχές της πολιτικής που συνοδεύει τη βοήθεια – ιδιαίτερα ο συνεχιζόμενος προστατευτισμός τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη: κάθε αμερικανική αγελάδα «κουβαλάει» επιδοτήσεις 2,50 δολαρίων τη μέρα.

Υποστηρίζει ότι η στενοχώρια των προοδευτικών της Δύσης για τα βάσανα της Αφρικής θα αξιοποιούνταν καλύτερα αν εξασφάλιζε όρους δίκαιου εμπορίου για αγαθά όπως το βαμβάκι και η ζάχαρη. Αναφέρει έρευνες που δείχνουν ότι οι δυτικές επιδοτήσεις στη ζάχαρη έχουν κοστίσει στην Αιθιοπία, τη Μοζαμβίκη και το Μαλάουι 238 εκατ. δολάρια από το 2001.

Εκείνο που δεν αναγνωρίζει είναι ότι η κατάργηση αυτών των εμπορικών αδικιών είναι ο στόχος μεγάλων εκστρατειών από οργανώσεις όπως η Oxfam – οργανώσεις που αντιπροσωπεύουν τους Ευρωπαίους προοδευτικούς που εκείνη εξορκίζει (ενώ στηρίζεται στα δικά τους στοιχεία).

Πίεση για αποτελεσματικότητα

Παρότι η επιχειρηματολογία της είναι πολύ φτωχή, η «Νεκρή βοήθεια» πιθανότατα θα τονώσει το δημόσιο προφίλ της Νταμπίζα Μόγιο. Υπάρχουν πολλοί που θα θελήσουν να προωθήσουν τις ιδέες της, ανυπομονώντας να περικόψουν τη βοήθεια καθώς, με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, αυξάνεται η πίεση στις δημόσιες δαπάνες. Κινδυνεύει έτσι να βρεθεί από τη λάθος πλευρά, αυτών που αδιαφορούν τελείως για την Αφρική. Εκείνο που χρειάζεται είναι να ασκηθεί πίεση για να δοθεί περισσότερη αποτελεσματική βοήθεια και όχι για να διακοπεί τελείως. Η πρότασή της να εκλείψει σε πέντε χρόνια η βοήθεια είναι καταστροφικά ανεύθυνη: θα οδηγήσει στο κλείσιμο χιλιάδων σχολείων και κλινικών σε όλη την Αφρική και στη διακοπή προγραμμάτων για την καταπολέμηση του έιτζ, της ελονοσίας και της φυματίωσης, όπως και των προγραμμάτων βοήθειας σε τρόφιμα από τα οποία εξαρτώνται τόσες ζωές.