H KEFALHNIAKH ELATH
| ΤΟΠΙΚΑ | 17/1/2008 |
Η ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΗ ΕΛΑΤΗ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΔΡΥΜΟ ΑΙΝΟΥ
Στα πλαίσια των ερευνητικών δραστηριοτήτων που πραγματοποιήθηκε από την ερευνητική ομάδα Χερσαίας Οικολογίας,
η υπ. διδάκτορας κ. Πατρίτσια Ι. Πολίτη παρουσίασε στοιχεία από τη διδακτορική της διατριβή με θέμα: "Η Κεφαλληνιακή Ελάτη Στον Εθνικό Δρυμό Αίνου" στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη στις 29 Δεκεμβρίου 2007. Παρουσιάζουμε σε περίληψη την πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία της.
Περίληψη της ομιλίας-παρουσίασης
Σύντομη παρουσίαση των ερευνητικών δραστηριοτήτων της ομιλίτριας:
Η κ Πατρίτσια Ι. Πολίτη-Μενεγάτου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές της στο 1ο Γενικό Λύκειο Αργοστολίου. Έλαβε την προπτυχιακή της εκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, Τμήμα Επιστημών της Φύσης, με κατεύθυνση «Διατήρηση της Φύσης και των Πόρων της» από όπου απεφοίτησε με βαθμό «άριστα». Η μεταπτυχιακή της εκπαίδευση εξελίσσεται στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Βιολογίας, Τομέα Οικολογίας και Ταξινομικής, όπου είναι μέρος της ερευνητικής ομάδας Χερσαίας Οικολογίας με επιστημονική Υπεύθυνη την κ Μαργαρίτα Αριανούτσου-Φαραγγιτάκη και υπότροφος του ΠΕΝΕΔ 2003 (Πρόγραμμα Ενίσχυσης Ερευνητικού Δυναμικού) του Υπ. Ανάπτυξης.
Περιεχόμενα παρουσίασης:
Η Κεφαλληνιακή Ελάτη
Το Οικοσύστημα στο Όρος Αίνος
Τι κενά έχει υποδείξει η βιβλιογραφική ανασκόπηση
Κίνδυνοι για την Κεφαλληνιακή Ελάτη
Το ερευνητικό αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής
Πρώτα αποτελέσματα
Παρουσιάσεις σε συνέδρια, δημοσιεύσεις
έλάτη: έκ του έλαύνειν προς τά άνω
«έλάτη ούρανομήκης», «εξικνείται μέχρι του αιθέρος» Όμηρος (ε239)
Το όνομα «ελάτη» αναφέρεται πρώτη φορά από τον Πλίνιο το 77 μ.Χ. στη «Φυσική Ιστορία» του. Ο Miller περιέγραψε την ελάτη ως ξεχωριστό γένος το 1754. Από την εποχή του Miller το γένος Abies έχει μελετηθεί πολλές φορές. Μονογραφίες για το γένος έχουν γράψει οι Endlicher (1847), Viguie and Gaussen (1928-1929), Franco (1950) και Liu (1971) ο οποίος αναφέρει 70 είδη. Τα πολυάριθμα είδη Abies εξαπλώνονται στις εύκρατες περιοχές του Βόρειου ημισφαιρίου (Flora Hellenica, Vol.1, 1997).
Από τα 30-40 αναγνωρισμένα σήμερα είδη του γένους Abies, στα βουνά της ελληνικής χερσονήσου φύονται η κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica Loudon) η υβριδογενής ελάτη (Abies borisii -regis Mattf.) και άτομα λευκής ελάτης (Abies alba Mill) στα βόρεια σύνορα της χώρας μας.
Παρ’ όλο που τα κωνοφόρα δάση αποτελούν μία σημαντική μορφή βλάστησης των βουνών της Μεσογείου, οι περισσότερες περιοχές είναι ιδιαίτερα καταπονημένες, ενώ η σημερινή τους έκταση αποτελεί ένα πολύ μικρό μέρος της δυνητικής φυσικής τους εξάπλωσης.
Ο ορεινός όγκος του Αίνου εκτείνεται από ΒΒΔ προς ΝΝΑ με μεγαλύτερα υψόμετρα στο όρος Ρούδι, 1125m και στο όρος Αίνος, 1628m. Η επίδραση του υψομέτρου γίνεται ιδιαίτερα φανερή στους τύπους βλάστησης. Έτσι, η Μεσογειακή βλάστηση που φύεται στις ακτές και τα χαμηλά υψόμετρα αντικαθίσταται, στα μεγαλύτερα υψόμετρα, από την Κεντροευρωπαϊκή βλάστηση με έλατα. Η Abies cephalonica παρουσιάζει την κύρια ανάπτυξή της στην ορεομεσογειακή ζώνη βλάστησης, η οποία στο όρος Αίνος επεκτείνεται έως τα 1628 m. Oι κλιματικές συνθήκες της περιοχής χαρακτηρίζονται από χαμηλές θερμοκρασίες και συχνές χιονοπτώσεις κατά τους χειμερινούς μήνες -από Δεκέμβριο έως και Μάρτιο- και από ήπια καλοκαιρινή περίοδο, κατά τη διάρκεια της οποίας συμβαίνουν σποραδικές βροχοπτώσεις.
Το βασικό θεσμικό καθεστώς που αναφέρεται στον τρόπο διαχείρισης της περιοχής, είναι η κήρυξή της ως Εθνικό Δρυμό το 1962. Ο Εθν. Δρυμός Αίνου έχει ενταχθεί, μαζί με 15 ακόμα προστατευόμενες περιοχές της χώρας μας, στο δίκτυο των Ειδικής Προστασίας Περιοχών - Special Protected Areas - της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, σε εφαρμογή του άρθρου 4 της οδηγίας 79/409/ΕΟΚ. Επίσης, συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο του Δικτύου "Φύση 2000" για την καταγραφή και προστασία των Οικοτόπων σε εφαρμογή της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, όπου και αναφέρεται ως ένα από τα 15 βιογενετικά αποθέματα της χώρας μας. Σύμφωνα με οδηγία της Ε.Ο.Κ. έχει χαρακτηριστεί ως Ζώνη Ειδικής Διατήρησης, λόγω της ύπαρξης σχισμών ασβεστολιθικών βράχων σε υψόμετρο 1000-1500 μέτρων καθώς και λόγω ύπαρξης μεγάλης ποικιλίας ορχιδέων. Ο Εθνικός Δρυμός Αίνου, ο μικρότερος από τους 10 Εθνικούς Δρυμούς της Ελλάδας, περιλαμβάνει το μοναδικό στην περιοχή του Ιονίου δάσος ελάτης. Σκοπός της ίδρυσής του (το 1962) ήταν η διαφύλαξη από υβριδισμούς του κατ' εξοχήν ενδημικού είδους ελάτης Abies cephalonica L. που καλύπτει επιφάνεια 28.620km².
Η Abies cephalonica L. του Αίνου έχει ιδιαίτερη βοτανική ιστορική αξία, αφού εντοπίστηκε για πρώτη φορά στον Αίνο (τα έλατα του Αίνου μεταφυτεύτηκαν στην Ευρώπη το 1824 με σπέρματα που έστειλε ο Άγγλος διοικητής Νάπιερ τα οποία αναλύθηκαν και προσδιορίστηκαν γενετικά από τον Loudon).
Το ύψος της Κεφαλληνιακής Ελάτης σπανίως υπερβαίνει τα 30m. Η περίμετρος κορμού στο στηθαίο ύψος του δένδρου μπορεί να ξεπεράσει τα 3m. Η κόμη της είναι πλούσια σε σχήμα πυραμίδας με διακλάδωση σπονδυλωτή.
Το δένδρο, όπως όλα τα είδη της ελάτης, είναι μόνοικο και τα άνθη είναι μονογενή, δηλ. τα αρσενικά είναι χωριστά από τα θηλυκά, αλλά συνυπάρχουν στο ίδιο δένδρο. Τα αρσενικά άνθη είναι ίουλοι κόκκινοι και φύονται στα χαμηλότερα κλαδιά του δένδρου, ενώ τα θηλυκά είναι οι κώνοι (κουκουνάρια) και βγαίνουν στα επάνω κλαδιά. Οι κώνοι της ελάτης είναι κυλινδρικοί, καστανοπράσινοι, με μυτερή κορυφή, περιχυμένοι με πολλή ρητίνη. Ωριμάζουν στο τέλος του Φθινοπώρου και απολεπίζονται αμέσως διασπείροντας τα σπέρματα (σπόροι) στο έδαφος.
Η βιβλιογραφική ανασκόπηση, η οποία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της διατριβής και η οποία συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό μέρος της διαδικασίας της έρευνας, έχει δείξει ότι η περιοχή του Εθνικού Δρυμού Αίνου έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των ερευνητών για βοτανικά και διαχειριστικά θέματα ενώ η Κεφαλληνιακή Ελάτη ως είδος έχει κυρίως μελετηθεί σε επίπεδο γενετικής ή δασοπονίας.
Δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα κάποια ειδική πληθυσμιακή μελέτη in situ για το ενδημικό αυτό είδος, ώστε η διαχείριση του Δρυμού να βασίζεται σε οικολογικά δεδομένα για τη διατήρηση του είδους.
Η αρχική έκταση των πληθυσμών της ελάτης έχει μειωθεί στο ένα τέταρτο ήδη από την αρχή της χιλιετίας και παραμένει περιορισμένη. Αυτό έχει επηρεάσει αρνητικά την ίδια την ελάτη και πιθανόν ορισμένα είδη του υπορόφου της, καθώς δεν παρατηρείται επανεγκατάσταση στις περιοχές που κάλυπτε στο παρελθόν.
Υψηλός κίνδυνος θανάτωσης από φυσικά αίτια είναι οι πολύ υψηλές ή χαμηλές θερμοκρασίες πέραν του ορίου αντοχής της, οι άνεμοι, οι όψιμοι παγετοί. Μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχει από τις πυρκαγιές, γιατί δεν αναγεννάτε μετά τη φωτιά, από τα ζώα, κυρίως αιγοπρόβατα, αλλά και από τη ρύπανση του περιβάλλοντος, που τη νεκρώνει. Οι εδαφολογικές συνθήκες, που επικρατούν στον Αίνο σήμερα δεν είναι ιδανικές. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι στη δυτική και νότια έκθεση η φυσική αναγέννηση είναι πολύ μικρή έως ανύπαρκτη. Οι αλόγιστες υλοτομίες κατά το παρελθόν, η υπερβόσκηση και οι πυρκαγιές σε συνδυασμό με τις μεγάλες κλίσεις (55-100%) είχαν ως αποτέλεσμα οι παραπάνω εκθέσεις να υποστούν έντονη διάβρωση, ώστε να διατηρείται σ' αυτές στρώμα εδάφους μικρού πάχους και σε πολλά σημεία να προβάλλεται το μητρικό πέτρωμα.
Χαρακτηριστικό των συστάδων Κεφαλληνιακής Ελάτης του Αίνου είναι η έλλειψη κανονικότητας της δομής. Αυτό είναι μάλλον αποτέλεσμα του τρόπου της αναγέννησης και της έντονης δράσης του ανθρώπου στο παρελθόν και σήμερα. Υπάρχουν συστάδες υπέργηρες όπου η αναγέννηση είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα η αναγέννηση του δάσους να είναι επισφαλής.
Σκοπός της διδακτορικής διατριβής είναι η διαπίστωση της κατάστασης διατήρησης του πληθυσμού της κεφαλληνιακής ελάτης (Abies cephalonica L.) στον Εθνικό Δρυμό Αίνου και ο εντοπισμός των πιθανών περιβαλλοντικών παραμέτρων, οι οποίες μπορεί να επηρεάζουν την κατάσταση αυτή. Η ερευνητική μεθοδολογία που επιλέχθηκε να ακολουθηθεί συνίσταται στη συστηματική επιτόπια παρακολούθηση (monitoring) των πληθυσμών της ελάτης καθώς και στον έλεγχο της πιθανής σχέσης της κατάστασης των πληθυσμών της με αβιοτικές παραμέτρους των ενδιαιτημάτων της (εργασία πεδίου και εργαστηρίου). Για τις ανάγκες της έρευνας εγκαταστάθηκαν στο Δρυμό 20 επιφάνειες των 100 m² και 200 υποεπιφάνειες του 1 m² όπου πραγματοποιήθηκε συστηματική παρακολούθηση της εξέλιξης του πληθυσμού επί 5 συνεχή έτη.
Τα αποτελέσματα που συγκεντρώθηκαν από τη μελέτη αυτή αναμένεται να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως:
Είναι ικανοποιητική η υφιστάμενη αναγέννηση του είδους στο Δρυμό Αίνου;
Υπάρχει κάποιο πρότυπο στο βαθμό αναγέννησης που σχετίζεται με τη θέση; Ποιος είναι ο κύριος παράγοντας που επηρεάζει την φυσική αναγέννηση της ελάτης;
Υπάρχει και τι είδους συσχέτιση μεταξύ βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων σε ό,τι αφορά την ελάτη στις περιοχές μελέτης;
Τα πρώτα αποτελέσματα της τετραετούς έρευνας έδειξαν τα εξής:
Ο αριθμός των ατόμων που παρήγαγαν κώνους διαφέρει από χρονιά σε χρονιά καθώς και η παραγωγή κώνων ανά άτομο. Το ποσοστό των υγιών σπερμάτων σε σχέση με το ποσοστό των προσβεβλημένων από έντομα και των άδειων σπερμάτων (δεν έχουν γονιμοποιηθεί) παρουσιάζει υψηλή διακύμανση ανά ετήσια παραγωγή.
Συνολικά διαφαίνεται ότι το είδος ακολουθεί μία στρατηγική αναπαραγωγής με περιοδικότητα ενός τριετούς-τετραετούς κύκλου.
Παρατηρείται μεγάλη διαφορά στα μεγέθη της μέσης πυκνότητας των αρτιβλάστων μεταξύ των τεσσάρων ετών που καταγράφησαν, με μεγαλύτερη αυτή του 2004 (17 αρτίβλαστα/m²).
Διαπιστώνεται διαφορετική τακτική επιβίωσης μεταξύ των 3 γενιών που καταγράφησαν καθώς, για την 1η (του 2004), η κρίσιμη περίοδος εντοπίζεται στον 1ο χρόνο της ζωής τους (μαζική αυτοαραίωση του πληθυσμού), ενώ κάτι ανάλογο δεν παρατηρείται για τη 2η και 3η γενιά (2005 και 2006 αντίστοιχα).
Τα περισσότερα αρτίβλαστα εμφανίζονται με 6 κοτυληδόνες ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό επιβίωσης παρατηρείται σε αρτίβλαστα με 7 κοτυληδόνες.
Μέρος των δεδομένων της διατριβής έχει παρουσιαστεί σε δύο εθνικά και ένα διεθνές συνέδριο:
Πολίτη Π.Ι. & Αριανούτσου Μ. 2005. Εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης των πληθυσμών της Κεφαλληνιακής ελάτης στον Εθνικό Δρυμό Αίνου – Πρώτα αποτελέσματα. Πρακτικά 10ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Βοτανικής Εταιρείας. Ιωάννινα, Μάιος 2005 (υπό έκδοση).
Πολίτη Π.Ι. & Αριανούτσου Μ. 2006. Αναγέννηση της Κεφαλληνιακής ελάτης στον Εθνικό Δρυμό Αίνου. Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ελληνικής Οικολογικής Εταιρείας και Ζωολογικής Εταιρεία «Οικολογία και Διατήρηση της Βιοποικιλότητας», Δημόπουλος, Π., S. Coles, Ι. Ζαχαρίας, Β. Κατή, Γ. Κεχαγιάς και Μ. Πανίτσα (επιμ. έκδοσης), σελ. 289-294. Πανεπιστημιακό Τυπογραφείο Ιωαννίνων.
Politi P., M. Arianoutsou & K. Georghiou 2007. Aspects of the reproductive biology of the greek fir (Abies cephalonica L.) in the Mt. Aenos National Park. In: Rokich D, Wardell-Johnson G, Yates C, Stevens J, Dixon K, McLellan R and Moss G (eds), Proceedings of the MEDECOS XI 2007 Conference, Perth, Australia. Kings Park and Botanic Garden, Perth, Australia. pp. 191-192.
Η έρευνα για την Κεφαλληνιακή Ελάτη και το οικοσύστημά της στον Εθνικό Δρυμό Αίνου συνεχίζεται με στόχο την εμβάθυνση των γνώσεων και την απάντηση σημαντικών επιστημονικών ερωτημάτων, όπως η ανταπόκριση του δάσους της ελάτης στην επικείμενη κλιματική αλλαγή. Η Υπ. Διδάκτορας Π. Ι. Πολίτη και η ερευνητική ομάδα Χερσαίας Οικολογίας του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών συνεργάζονται με παγκόσμιους Επιστημονικούς Φορείς, όπως το ISOMED (Society of Mediterranean Ecologists), το Πανεπιστήμιο UCLA (Αμερική), το Πανεπιστήμιο του Avignon (Γαλλία) κ.α.
Comments