40 χρόνια από το πραξικόπημα

Αθήνα, 21 Απριλίου 1967: ο κίνδυνος εκτροπής, καταγγελία όλων των πολιτικών του Κέντρου και της Αριστεράς της εποχής, έλαβε σάρκα και οστά. Tην ημέρα εκείνη όμως ούτε καν τα καταγγέλλοντα κόμματα δεν πρόβαλαν αντίσταση, ούτε ασφαλώς οι πολίτες.

Σαστισμένοι οι κοινοβουλευτικοί υποχρεώνονταν να πειθαρχήσουν σε κάποιον άξεστο λοχία που τους μετέφερε σε φυλακές ή τους ανακοίνωνε κατ’ οίκον περιορισμόν. Παγωμένοι οι πολίτες έβλεπαν τις κλούβες να μαζεύουν τους γείτονές τους με τις πυτζάμες, βουβοί παρακολουθούσαν τα τεθωρακισμένα να κατεβαίνουν από το στρατόπεδο του Γουδή, τρομαγμένοι άκουγαν πυροβολισμούς, στρατιωτικά μάρς και ανακοινώσεις από το ραδιόφωνο σε κάτι ακατάληπτα ελληνικά.

Κολωνία, 21 Απριλίου 1967: η Γερμανία σε πένθος. Την ημέρα εκείνη κηδεύεται ο πρώην καγκελάριος Κόνραντ Αντενάουερ. Η Κολωνία είναι γεμάτη από πολιτικούς από όλη την υφήλιο, από αστυνομικούς και πλήθη κόσμου που παρακολουθούν την κηδεία. Οι Έλληνες φοιτητές της Κολωνίας μοιράζουν στον κόσμο ιδιόχειρες προκηρύξεις κατά του πραξικοπήματος στην Ελλάδα.

Αναμεσά τους και ο τότε αντιπρόεδρος του Ελληνικού Φοιτητικού Συλλόγου Κολωνίας και συνεργάτης της Deutsche Welle, Κάρολος Παπούλιας, σήμερα πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. Επρόκειτο για μια κινητοποίηση με συμβολική σημασία και χωρίς μεγάλη εμβέλεια. Όμως ήταν η πρώτη του Ελληνικού Φοιτητικού Συλλόγου. Ακολούθησε μια δεύτερη στο Ντύσελντορφ «ένα μεγαλειώδες συλλαλητήριο» θυμάται ο Κάρολος Παπούλιας: «το επόμενο βήμα ήταν ένα μεγαλειώδες συλλαλητήριο στο Ντύσελντορφ εναντίον της δικτατορίας, ίσως η πρώτη δυναμική και μεγάλη αντίδραση των Ελλήνων φοιτητών, επιστημόνων και εργαζομένων της Γερμανίας κατά της δικτατορίας.»

Ως συνεργάτης της Deutsche Welle ο Κάρολος Παπούλιας αναπολεί τις στιγμές εκείνες στην τότε έδρα του ραδιοφωνικού σταθμού της Κολωνίας: «Όλοι οι ελεύθεροι συνεργάτες της μαζευόμαστε στο καφενείο του σταθμού και παρακολουθούσαμε τα γεγονότα από την πληροφόρηση που είχαμε και από τους ανθρώπους που ερχόμαστε σε επαφή…» Και υπογραμμίζει πως δεν μπορεί να λησμονήσει «ότι έξω από το σπίτι μου υπήρχε Γερμανός αστυνομικός ύστερα από την δημοσιοποίηση απόρρητου εγγράφου ότι η χούντα οργάνωνε ακόμη και δολοφονίες εκείνων που αγωνίζονταν εναντίον της…Ήταν μια ηρωική εποχή με μεγάλη έξαρση και πάθος.»

Πολλές οι μνήμες του αντιχουντικού αγώνα στη Γερμανία. Αποφασιστική η συμπαράσταση των Γερμανικών Συνδικάτων (DGB), συγκινητική η συμπαράσταση των Τούρκων εργαζομένων που συμμετείχαν σταθερά σε διαδηλώσεις κατά των συνταγματαρχών, πολλοί οι Γερμανοί φιλέλληνες.

Ένας απ’ αυτούς ο γνωστός συγγραφέας Γκίντερ Βάλραφ, που βρέθηκε στην Αθήνα ως μέλος της Παγγερμανικής Επιτροπής Αλληλεγγύης προς την Ελλάδα τον Μάιο του 1974. Ο Βάλραφ αλυσοδέθηκε στην Πλατεία Συντάγματος μοιράζοντας προκηρύξεις που απαιτούσαν άμεσες και ελεύθερες εκλογές και απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων. Ο Γκίντερ Βάλραφ στη συνομιλία που κάναμε μαζί του ξαναθυμήθηκε: «Έγραψα φέιγ-βολάν στα ελληνικά, στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, όπου απαιτούσα ελεύθερες εκλογές, απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων και απειλούσα με τουριστικό εμπάργκο, εάν δεν υλοποιηθεί η απαίτησή μου! Μετά πέταξα τα ρούχα μου, αγόρασα καινούργια από ελληνικό πολυκατάστημα για να φαίνομαι σαν Έλληνας και αλυσοδέθηκα στην Πλατεία Συντάγματος μοιράζοντας τις προκηρύξεις. Σε λίγο με εντόπισαν οι μυστικοί. Συνελήφθην και πέρασα από στρατοδικείο, το οποίο με καταδίκασε σε 14 μήνες φυλακή. Και θα εξέτια ολόκληρη την ποινή μου, εάν δεν μεσολαβούσε το κυπριακό και η πτώση της χούντας. Τότε απελευθερώθηκα και δεκάδες άνθρωποι με μετέφεραν στους ώμους έξω από τη φυλακή, στην ελευθερία.»

40 χρόνια μετά τη στρατιωτική δικτατορία η αποτίμηση διεκδικεί όμως μεγαλύτερο μερίδιο από τις μνήμες. Τι σημαίνει σήμερα για την πολιτική κουλτούρα της Ελλάδας η εμπειρία της στρατιωτικής δικτατορίας;

Για όσους έζησαν την δικτατορία στην Ελλάδα ή έδρασαν εναντίον της συμφωνούν με τη βιωματική αποτίμηση του Αλέξανδρου Σχινά, μέχρι πρότινος συνεργάτη της Deutsche Welle, του οποίυ η στεντόρεια και καθαρή φωνή για όσους τον ακούγαμε τότε στην Ελλάδα ταυτίστηκε με την Deutsche Welle: «Εκείνη η νίκη δεν ήταν νίκη, αλλά αποκλειστικά και μόνον μια ήττα της χούντας, που είχε βάλει η ίδια γκολ στον εαυτό της. Η εξαφάνισή της τότε (Ιούλιος 1974) δεν ήταν σίγουρη, η χούντα είχε αποτραβηχτεί απλώς από το προσκήνιο, προσωρινά ίσως για να ανασυντάξει τις δυνάμεις της... Αυτός ο φόβος ήταν διάχυτος και στο λαό και στην πολιτική ηγεσία. Οι χαφιέδες, οι τραμπούκοι, οι βασανιστές, όλα τα κοινωνικά περιτρίμματα, που υπήρξαν τα εκτελεστικά της όργανα και οι φανατικοί οπαδοί της κυκλοφορούσαν προκλητικά, ανενόχλητοι και οι επιζώντες απ’ αυτούς κυκλοφορούν έτσι και σήμερα, ισότιμα με όλους τους Έλληνες. Ήδη η εφεύρεση εννοιών όπως εκείνο το λεγόμενο στιγμιαίο ή οι λεγόμενοι πρωταίτιοι ως οι μοναδικοί αξιόποινοι υπεύθυνοι για την επταετία επισημαίνει ότι η κάθαρση, όπως την περίμενε ο λαός δεν έγινε. Αλλά ας μην είμαστε τόσο αυστηροί. Που συντελέστηκε μια ριζική κάθαρση; Προωθήθηκε μήπως ως εκεί που αναμένονταν η αποναζιστικοποίηση στη Γερμανία; Ξεριζώθηκε ο φασισμός στην Ιταλία; Εξοντώθηκαν στην Ισπανία και την Πορτογαλία όλα τα απομεινάρια του Φράνκο και του Σαλαζάρ; Γιατί θα έπρεπε να προβιβαστεί σε πρότυπο καθαρτικής τελειότητας η Ελλάς;»

Για τους πολιτικούς επιστήμονες ένα από τα «σημαντικά κεκτημένα που μας κληροδότησε η χούντα» είναι η μεταχουντική οριοθέτηση των «έξωθεν εξαρτήρσεων», όπως επεσήμανε στο μικρόφωνο της Deutsche Welle ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών: «Νομίζω ότι οι εξαρτήσεις του τύπου που είχε εδραιώσει η χούντα, έχουν εκλείψει. Και ένας πολύ υπεύθυνος και επιτυχημένος τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκαν τα προβλήματα αυτά οι μεταδικτατορικές κυβερνήσεις, ήταν ο τρόπος με τον οποίο προσπάθησαν να ενισχύσουν τις σχέσεις της Ελλάδας με την Ενωμένη Ευρώπη, ώστε να μειώσουν την εξάρτηση από τον αμερικανικό παράγοντα. Και νομίζω ότι έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Οφείλεται δε κατά πρώτον στον οραματισμό του Κων. Καραμανλή να κάνει την Ελλάδα μέλος της τότε ΕΟΚ, αλλά και των επιλογών των κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ κυρίως των κυβερνήσεων Σημίτη, που κατάφεραν να εντάξουν τη χώρα μας στην Νομισματική Ένωση. Όλα αυτά ενίσχυσαν τη θέση της Ελλάδας έναντι των ΗΠΑ και έτσι μείωσαν τους δεσμούς εξάρτησης από αυτό τον λεγόμενο ξένο παράγοντα που ήταν κυρίως ο αμερικανικός.»

Ο Τάκης Φωτόπουλος, ο γνωστός πολιτικός φιλόσοφος, και διευθυντής του διεθνούς θεωρητικού περιοδικού The International Journal of Inclusive Democracy επισημαίνει ότι την περίοδο της δικτατορίας επήλθαν βασικές οικονομικοκοινωνικές αλλαγές που σημαδεύουν τη σημερινή Ελλάδα: «στην περίοδο της χούντας ουσιαστικά μπήκαν οι βάσεις της καταναλωτικής κοινωνίας και επίσης πέρα από την ένταση της εξωστρέφειας της οικονομίας που καθιερώθηκε τότε με την μεγάλη άνοδο των ξένων επενδύσεων και λόγω διεθνών συγκυριών, και των εισαγωγών, συγχρόνως γίνεται μια πολύ σημαντική ταξική αλλαγή: μεταβαίνουμε από την αγροτική οικονομία, στην οικονομία των υπηρεσιών και αυτό είχε ως συνέπεια ότι δημιουργήθηκε μια πολύ ισχυρή τάξη μικρομεσαίων, οι οποίοι ήταν ακριβώς το κοινωνικό στρώμα που μπορούσε να δεχθεί το πολιτιστικό τρίπτυχο που προσπαθούσε να καθιερώσει η χούντα. Το γνωστό: θρησκεία, πατρίδα, οικογένεια.»

Έτσι σύμφωνα με τον Έλληνα πολιτικό φιλόσοφο η σύγκρουση μεταξύ των θιασωτών της Ευρώπης, των Ευρωφρόνων, όπως τους ονομάζει, και των Ελληνοφρόνων, θεματοφυλάκων των ελληνικών παραδοσιακών αξιών, που προσπαθούν να αντισταθούν στην παγκοσμιοποίηση, έχει τις ρίζες της στην δικτατορία: «βλέπουμε στις δημοσκοπήσεις που γίνονται ότι το 80-90% των νέων, μοναδικό και θλιβερό ρεκόρ σε όλη την Ευρώπη, έχουν σαν βασικές τους αξίες τη θρησκεία, την εκκλησία, το στρατό, την πατρίδα, ως αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν πρέπει να αντισταθούμε στην παγκοσμιοποίηση, αλλά νομίζω ότι είναι η λάθος αντίσταση. Άλλο να προστατεύουμε την κουλτούρα μας, και είναι υγιές και θετικό κάθε λαός να έχει τη δική του κουλτούρα, και άλλο το να επιστρέφουμε σε εθνικισμούς και ανορθολογισμούς όπως σήμερα με σημαία την ελληνορθοδοξία.»

Τελικά ποιο το κληροδότημα της στρατιωτικής δικτατορίας στην σημερινή Ελλάδα; Ο πολιτολόγος Πολυχρόνης Κιτρομηλίδης εκτιμά ότι «εν τέλει άφησε ένα θετικό κληροδότημα. Δηλαδή τον σεβασμό της λειτουργίας των θεσμών και των κανόνων του συνταγματισμού. Αυτά είναι σημαντικά κεκτημένα, τα οποία μας δίδαξε η πικρή εμπειρία της δικτατορίας κάνοντας τελείως σαφές ότι οι εκτροπές και η εμφάνιση αυτόκλητων σωτήρων μόνον καταστροφές μπορούν να προκαλέσουν και επίσης κατέστησαν σαφές ότι οι αυτόκλητοι σωτήρες δεν είναι ποτέ ανιδιοτελείς, αλλά κυρίως αποβλέπουν να εξυπηρετήσουν ιδιοτελείς επιδιώξεις και προσωπικές παράνοιες, όπως συνέβη στα χρόνια της δικτατορίας.»

40 χρόνια μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και την εγκαθίδρυση της επτάχρονης δικτατορίας ειδικοί και μη συμφωνούν ότι η οδυνηρή εμπειρία της στρατιωτικής δικτατορίας οδήγησε στην αναμόρφωση του πολιτικού χάρτη και στον εκσυγχρονισμό της Ελλάδας. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους δεν υπήρξε μια τόσο μακρά περίοδος κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και λειτουργίας των πολιτικών θεσμών.

Βιβή Παπαναγιώτου