σε αναζήτηση της ρωσικής ψυχής-καθημερινή .Θ.Βερεμης

O έλλογος Δυτικός άνθρωπος ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή και την τύχη του. Εχει όμως ξεχάσει τη μουσική από την πρώτη γνωριμία του με τον κόσμο. Η μαγεία, αλλά και ο μεταφυσικός τρόμος βρίσκονται πια σε μια παρωχημένη γωνιά της συνείδησής του. Οι σύγχρονοι βάρδοι της εσπερίας ασχολούνται με τις πιο εξελιγμένες πτυχές του πολιτισμού αν και προσπαθούν να αποκαταστήσουν την επικοινωνία με την εποχή της αθωότητας.Ο Δυτικός άνθρωπος σπάνια κατανοεί τη ρωσική ψυχή. Ετσι, οι ήρωες του Τσέχοφ ερμηνεύονται από τους Βρετανούς σαν βαριεστημένοι φοιτητές της Οξφόρδης και από τους Ελληνες με έκδηλη τη μεσογειακή υστερία. Η παλιά παράσταση του «Πλατόνοφ», με τον περίφημο Rex Harrison στον κύριο ρόλο, καθιέρωσε την εντύπωση ότι ο ήρωας αυτός του Τσέχοφ προερχόταν περίπου από τον «Λονδρέζικο κύκλο του Μπλούμσπερι». Είχα τη μεγάλη τύχη να δω στο Λονδίνο πριν από δύο μήνες τον Πλατόνοφ του ρωσικού θιάσου «Μάλι» της Πετρούπολης. Ο σκηνοθέτης Lev Dodin έστησε την παράσταση σε μια διώροφη ντάτσα (καλοκαιρινή έπαυλη) πάνω σε μια λίμνη. Οι ήρωες συγκρούονταν ή έσμιγαν μέσα και έξω από το νερό υπό τους ήχους μιας ορχήστρας που παιάνιζε λίγο φάλτσα, γνωστούς δυτικούς σκοπούς του 1881. Το έργο ολοκληρώθηκε όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις εικοσιενός ετών και προαναγγέλλει το κατοπινό του ρεπερτόριο με το κριτικό πνεύμα της νεότητας. Ετσι, αναγνωρίζει κανείς σε μια πρώιμη μορφή τους, τον θείο Βάνια, τις τρεις αδελφές και τους ήρωες του «Βυσσινόκηπου» και του «Γλάρου».«Ευγενής βάρβαρος»Ο επαρχιακός δάσκαλος Πλατόνοφ, που ξελογιάζει χωρίς καν να προσπαθεί τις μαθήτριες και τις μητέρες τους, θα ήταν ένας γενναιόδωρος «ευγενής βάρβαρος» αν η κακή του τύχη δεν τον έριχνε σε μια μικρή κοινωνία με δυτικές ανησυχίες και τις ποικίλες απαγορεύσεις που συνοδεύουν τον πολιτισμό. Την κωμικοτραγική πορεία αυτού του σκοτισμένου θηρίου, που μάταια προσπαθεί να εσωτερικεύσει τις συμβάσεις των εξίσου μπερδεμένων συνανθρώπων του, αποδίδει με νεανική σκληρότητα ο Τσέχοφ. Ο Ρώσος σκηνοθέτης προσφέρει το ερμηνευτικό κλειδί για την κατανόηση αυτού και πολλών άλλων ρωσικών έργων. Από ανάλογα υλικά είναι φτιαγμένοι και οι πρωτόπλαστοι του Andrei Konchalovsky, του αδερφού του, Nikita Mikhalkov και του μεγάλου Andrei Tarkovsky. Το πανοραμικό έπος «Σιβηριάδα» (1978) του Konchalovsky, που προβλήθηκε πρόσφατα στο αξιέπαινο κανάλι της «Βουλής», δεν έχει το δυτικό του ταίρι. Σε ένα χωριό της Σιβηρίας, ξεχασμένο από τον Θεό και τους ανθρώπους, οι ειδωλολάτρες χριστιανοί συνομιλούν με τη Φύση, τα πνεύματα και τους αγέννητους. Τα κοιτάσματα πετρελαίου που έχουν καταστήσει ακατοίκητη την επιφάνεια μεγάλου τμήματος της ενδοχώρας («το αλώνι του διαβόλου») γίνονται αιτία σωτηρίας του χωριού από κάποιο σχεδιαζόμενο υδροηλεκτρικό φράγμα, που θα πλημμύριζε μια έκταση σαν την Πελοπόννησο. Η είδηση της σωτηρίας αφυπνίζει τους νεκρούς που επιστρέφουν για να γιορτάσουν με τους απογόνους τους το χαρμόσυνο γεγονός. Στον Konchalovsky επίσης οφείλουμε και την κινηματογραφική μεταφορά του «Θείου Βάνια» (1971).Ανάλογη οπτική, για τον συναισθηματικό βίο ενός χαϊδεμένου αστού, χρησιμοποιεί και ο νεότερος αδερφός, Nikita Mikhalkov στον «Ομπλόμοφ» (που προβλήθηκε επίσης στη «Βουλή»). Η ψυχογραφία του ανώριμου μεσήλικα, ο οποίος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη ζωή χωρίς την τρυφερότητα της μάνας του και προσπαθεί να αποδράσει κοιμώμενος, δεν γίνεται αντικείμενο ρασιοναλιστικής ανάλυσης. Ο σκηνοθέτης αντιμετωπίζει τον ήρωα σαν ένα ακόμα πληγωμένο πλάσμα του δημιουργού που αναζητάει μάταια τον δικό του Θεό, που ήταν η μάνα του. Αυτό που ξεχωρίζει και τους δύο σκηνοθέτες είναι η ευσπλαχνία για τους συνανθρώπους. Αναρωτιέται κανείς αν αυτή η συμπόνοια είναι προαπαιτούμενο του σοβιετικού ρεαλισμού ή γνήσιο κομμάτι της ρωσικής ορθόδοξης ψυχής. Ο Mikhalkov είναι ακόμα, ο δημιουργός μιας κινηματογραφικής ερμηνείας του Πλατόνοφ και του συνταρακτικού Ψεύτη ήλιου (1994).Η απόδρασηΑν η Ρωσία δυσκολεύεται να ακολουθήσει τα δυτικά πρότυπα εκσυγχρονισμού από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου και της Αικατερίνης, αυτό ίσως οφείλεται εν μέρει στην απουσία του προτεσταντικού στοιχείου από τη ρωσική ιστορία. Η αυτοπειθαρχία, η ευθύνη και η ατομική λογοδοσία στον Θεό απουσιάζουν από τη ρωσική αλλά και την ελληνική παράδοση.Να όμως που ο πρύτανης των σύγχρονων Ρώσων κινηματογραφιστών, ο Andrei Tarkovsky, επιχειρεί τη μεγαλύτερη απόδραση από την πραγματικότητα προς τον Θεό. Εναν Θεό που απαιτεί θυσίες, την απώλεια του εγώ και μαζί της λογικής. Η απόδραση του Tarkovsky συνιστά το σοβαρότερο επίτευγμα των Ρώσων που κανείς Δυτικός δεν θα επιχειρήσει. Ισως και αυτός να προσφέρει το ερμηνευτικό κλειδί στη ρωσική ψυχή, αποκαθαρμένη από την απελπισία του Τσέχοφ.* Ο Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ) και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ. [Photo]