ΠOΛITIΣMOΣ Hμερομηνία δημοσίευσης: 27-07-07
Η αυτοκρατορία του ματιού
Δύο βιβλία που μας αποκαλύπτουν τι βλέπουμε και πώς το βλέπουμε
The Guardian
απο καθημερινή.
Ο Χένρι Αμπραμς, οφθαλμίατρος του Αϊνστάιν, είπε κάποτε στον Ντένις Μπράιαν, τον βιογράφο του μεγάλου επιστήμονα, ότι «όταν κοίταζες στα μάτια του, έβλεπες όλες τις ομορφιές και τα μυστήρια του κόσμου». Ομως, μετά το θάνατό του στις 18 Απριλίου 1955, ο εγκέφαλός του ήταν εκείνος που διατηρήθηκε για επιστημονικές έρευνες.
Το πνεύμα του βλέμματος
Ο Δαρβίνος θαύμαζε τη συνθετότητα του ματιού. Η ιδέα ότι αυτό σχηματίσθηκε με τις διεργασίες της φυσικής επιλογής, του φαινόταν, έχει πει ο ίδιος ο πατέρας της θεωρίας, ιδιαίτερα παράλογη. Αντίθετη γνώμη έχει ο βιολόγος Simon Ings στο πρόσφατο βιβλίο του The Eye: A Natural History (εκδ. Bloomsbury, 322 σελ. 17,99 λίρες). Στο συναρπαστικό αυτό βιβλίο Φυσικής Ιστορίας, όπως γράφει ο Π. Ντ. Σμιθ στην «Γκάρντιαν», και όχι μόνο φυσικής αλλά και ιστορίας του ανθρώπινου πνεύματος, ο συγγραφέας αναπτύσσει την άποψη ότι όργανα τέτοιας λεπτότητας και συνθετότητας, όπως είναι τα μάτια, είναι δυνατό να προέρχονται από μια «τυφλή διαδικασία» σαν την εξέλιξη. Η φύση αποδόθηκε σε περίπου 60 εγχειρήματα, από τα κρυστάλλινα μάτια των πρωτόζωων έως τα μάτια της μύγας, για να καταλήξει στα δικά μας υγρά μάτια, τα οποία φέρουν μέσα τους τη γεύση των αρχαίων ωκεανών. Ολες τούτες ερευνά ο Ινγκς, από τις χρωματικές παρεκκλίσεις έως τις οφθαλμικές παθήσεις. Ο γιατρός της βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας την είχε συμβουλεύσει να πλένει τα πονεμένα μάτια της με ούρα, κάτι όχι τόσο απερίσκεπτο, όσο φαίνεται, μια και είναι αποστειρωτικά και ήπια μικροβιοκτόνα.
Επική ιστορία
Τις ωραιότερες ιδέες του κομίζει ο συγγραφέας όταν εξερευνά την αλληλεπίδραση μεταξύ της επιστήμης της όρασης –τη χημεία της, τη φυσική της, τη βιολογία της– και της υποκειμενικής σύλληψης.
Η ιστορία του ματιού είναι επική και το βιβλίο αποτελεί μια θαυμαστή απόπειρα σύνοψης και συμπύκνωσης της ιστορίας τούτης, η οποία αριθμεί 538 εκατομμύρια χρόνια. Οπως συμβαίνει σε τέτοιου είδους και κλίμακας εγχειρήματα, ενίοτε το βάρος της γνώσης πλακώνει τον αναγνώστη και τον μπερδεύει, αλλά η μαγεία του δεν παύει να τον ελκύει μόνο και μόνο από την παράδοξη φύση του θέματος, τους μηχανισμούς της όρασης. Π.χ. εάν τεντώσει κανείς το δάχτυλό του, όσο παίρνει η έκταση του χεριού του, το εύρος του καλύπτει τα δύο τρίτα του οπτικού του πεδίου, και η περιοχή όπου εστιάζεται η ματιά είναι ακόμη μικρότερη από αυτό. Τι σημαίνει τούτο; «Τα μάτια μας κομίζουν στην παρατήρησή μας μόνο κομμάτια του οπτικού κόσμου και από αυτά συνθέτουμε τον κόσμο μας».
Η έρευνα έχει ακόμη αποκαλύψει ότι ο εγκέφαλος κατακρατά περί το μισό δευτερόλεπτο των οπτικών στοιχείων μέσα σε ένα συρτάρι, όσο τα μάτια μας προσπαθούν να προχωρήσουν ένα βήμα μπροστά από τα γεγονότα που ξετυλίγονται ενώπιόν τους.
Τα μάτια του ποδοσφαιριστή που κλώτσησε την μπάλα δεν κοιτούν αυτήν, αλλά το σημείο του χώρου όπου θα πέσει. «Λειτουργούμε στον κόσμο όχι όπως αυτός είναι, αλλά όπως ήταν πριν από μισό δευτερόλεπτο». Και ο συγγραφέας συμπεραίνει: «Το μάτι δεν είναι υπηρέτης μας αλλά πρεσβευτής μας». Τα μάτια μας είναι αδιάκοπα σε δράση ερευνώντας τον χαοτικό κόσμο γύρω μας, για ουσιαστικά στοιχεία.
Ο Τζον Μπέρτζερ παρατήρησε κάποτε ότι «ποτέ δεν σταθεροποιείται η σχέση μεταξύ αυτού που βλέπουμε και αυτού που κατανοούμε». Η εξιστόρηση από τον Stuart Clark της πνευματικής ιστορίας της όρασης, στο βιβλίο του με τίτλο Vanities of the Eye: Vision in Early Modern European Culture (εκδ. Oxford, 415 σελ., 35 λίρες), μιλάει για το πώς οι άνθρωποι, στο ξεκίνημα της νεότερης Ευρώπης, άρχισαν να δυσπιστούν σε ό,τι έβλεπαν τα μάτια τους.
Τον συγγραφέα γοητεύει το γεγονός ότι η προοπτική υιοθετήθηκε τον ίδιο καιρό περίπου (1430) όταν οι άνθρωποι άρχισαν να απασχολούνται με τον ρόλο που έπαιζαν οι δαίμονες στην καθημερινή ζωή.
Οι ιστορικοί εγκωμιάζουν την Αναγέννηση επειδή έθεσε μια αντικειμενική, λογική βάση για τη δράση, η οποία συνταιριαζόταν απολύτως με τις φυσικές πραγματικότητες της οπτικής σύλληψης. Αποψη του συγγραφέα είναι ότι το γεγονός τούτο πρέπει να ιδωθεί πλαισιωμένο από τον ευρύτερο ορίζοντα ενός πολιτισμού ο οποίος αμφέβαλλε για την αλήθεια όσων έβλεπαν τα μάτια του. Αντλώντας στοιχεία και επιχειρήματα από την ιστορία της τρέλας, της μαγείας, της τέχνης, της δαιμονολογίας, των θαυμάτων, των ονείρων και της φιλοσοφίας, αφηγείται γλαφυρά και επιδέξια τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι, από τον 15ο ώς τον 17ο αιώνα, ανέπτυξαν μια σύνθετη κατανόηση της σχέσης μεταξύ θεώμενου και νοούμενου. Ηταν η εποχή όταν θρησκευτικές και φιλοσοφικές έννοιες συγκρούσθηκαν στο πεδίο της οπτικής λειτουργίας.
Τότε ο Διάβολος και οι λεγεώνες των δαιμόνων του ήταν αληθινοί και υπονομευτές της λογικής της όρασης. Αυτός ο διχασμός μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, πλασματικού και πραγματικού, διαπέρασε και την επιστημονική επανάσταση, η οποία θεμελιωνόταν στον εμπειρισμό. Ο Φράνσις Μπέικον μιλάει στη «Νέα Ατλαντίδα» (1626) για τις χίμαιρες και τις αυταπάτες των ματιών.
Ο μικρός μας ήλιος
Και τον ίδιο, πάνω κάτω, καιρό, ο Αγγλος οφθαλμολόγος Ρίτσαρντ Μπάνιστερ παρατηρούσε κάτι αξιομνημόνευτο: «Το μάτι είναι ο ήλιος του μικρού τούτου κόσμου». Βιβλία σαν κι αυτά τον κάνουν ίσως μεγαλύτερο, γιατί δείχνουν ότι τα μάτια μας δεν είναι απλώς ο παθητικός δέκτης του φωτός.
Η αυτοκρατορία του ματιού
Δύο βιβλία που μας αποκαλύπτουν τι βλέπουμε και πώς το βλέπουμε
The Guardian
απο καθημερινή.
Ο Χένρι Αμπραμς, οφθαλμίατρος του Αϊνστάιν, είπε κάποτε στον Ντένις Μπράιαν, τον βιογράφο του μεγάλου επιστήμονα, ότι «όταν κοίταζες στα μάτια του, έβλεπες όλες τις ομορφιές και τα μυστήρια του κόσμου». Ομως, μετά το θάνατό του στις 18 Απριλίου 1955, ο εγκέφαλός του ήταν εκείνος που διατηρήθηκε για επιστημονικές έρευνες.
Το πνεύμα του βλέμματος
Ο Δαρβίνος θαύμαζε τη συνθετότητα του ματιού. Η ιδέα ότι αυτό σχηματίσθηκε με τις διεργασίες της φυσικής επιλογής, του φαινόταν, έχει πει ο ίδιος ο πατέρας της θεωρίας, ιδιαίτερα παράλογη. Αντίθετη γνώμη έχει ο βιολόγος Simon Ings στο πρόσφατο βιβλίο του The Eye: A Natural History (εκδ. Bloomsbury, 322 σελ. 17,99 λίρες). Στο συναρπαστικό αυτό βιβλίο Φυσικής Ιστορίας, όπως γράφει ο Π. Ντ. Σμιθ στην «Γκάρντιαν», και όχι μόνο φυσικής αλλά και ιστορίας του ανθρώπινου πνεύματος, ο συγγραφέας αναπτύσσει την άποψη ότι όργανα τέτοιας λεπτότητας και συνθετότητας, όπως είναι τα μάτια, είναι δυνατό να προέρχονται από μια «τυφλή διαδικασία» σαν την εξέλιξη. Η φύση αποδόθηκε σε περίπου 60 εγχειρήματα, από τα κρυστάλλινα μάτια των πρωτόζωων έως τα μάτια της μύγας, για να καταλήξει στα δικά μας υγρά μάτια, τα οποία φέρουν μέσα τους τη γεύση των αρχαίων ωκεανών. Ολες τούτες ερευνά ο Ινγκς, από τις χρωματικές παρεκκλίσεις έως τις οφθαλμικές παθήσεις. Ο γιατρός της βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας την είχε συμβουλεύσει να πλένει τα πονεμένα μάτια της με ούρα, κάτι όχι τόσο απερίσκεπτο, όσο φαίνεται, μια και είναι αποστειρωτικά και ήπια μικροβιοκτόνα.
Επική ιστορία
Τις ωραιότερες ιδέες του κομίζει ο συγγραφέας όταν εξερευνά την αλληλεπίδραση μεταξύ της επιστήμης της όρασης –τη χημεία της, τη φυσική της, τη βιολογία της– και της υποκειμενικής σύλληψης.
Η ιστορία του ματιού είναι επική και το βιβλίο αποτελεί μια θαυμαστή απόπειρα σύνοψης και συμπύκνωσης της ιστορίας τούτης, η οποία αριθμεί 538 εκατομμύρια χρόνια. Οπως συμβαίνει σε τέτοιου είδους και κλίμακας εγχειρήματα, ενίοτε το βάρος της γνώσης πλακώνει τον αναγνώστη και τον μπερδεύει, αλλά η μαγεία του δεν παύει να τον ελκύει μόνο και μόνο από την παράδοξη φύση του θέματος, τους μηχανισμούς της όρασης. Π.χ. εάν τεντώσει κανείς το δάχτυλό του, όσο παίρνει η έκταση του χεριού του, το εύρος του καλύπτει τα δύο τρίτα του οπτικού του πεδίου, και η περιοχή όπου εστιάζεται η ματιά είναι ακόμη μικρότερη από αυτό. Τι σημαίνει τούτο; «Τα μάτια μας κομίζουν στην παρατήρησή μας μόνο κομμάτια του οπτικού κόσμου και από αυτά συνθέτουμε τον κόσμο μας».
Η έρευνα έχει ακόμη αποκαλύψει ότι ο εγκέφαλος κατακρατά περί το μισό δευτερόλεπτο των οπτικών στοιχείων μέσα σε ένα συρτάρι, όσο τα μάτια μας προσπαθούν να προχωρήσουν ένα βήμα μπροστά από τα γεγονότα που ξετυλίγονται ενώπιόν τους.
Τα μάτια του ποδοσφαιριστή που κλώτσησε την μπάλα δεν κοιτούν αυτήν, αλλά το σημείο του χώρου όπου θα πέσει. «Λειτουργούμε στον κόσμο όχι όπως αυτός είναι, αλλά όπως ήταν πριν από μισό δευτερόλεπτο». Και ο συγγραφέας συμπεραίνει: «Το μάτι δεν είναι υπηρέτης μας αλλά πρεσβευτής μας». Τα μάτια μας είναι αδιάκοπα σε δράση ερευνώντας τον χαοτικό κόσμο γύρω μας, για ουσιαστικά στοιχεία.
Ο Τζον Μπέρτζερ παρατήρησε κάποτε ότι «ποτέ δεν σταθεροποιείται η σχέση μεταξύ αυτού που βλέπουμε και αυτού που κατανοούμε». Η εξιστόρηση από τον Stuart Clark της πνευματικής ιστορίας της όρασης, στο βιβλίο του με τίτλο Vanities of the Eye: Vision in Early Modern European Culture (εκδ. Oxford, 415 σελ., 35 λίρες), μιλάει για το πώς οι άνθρωποι, στο ξεκίνημα της νεότερης Ευρώπης, άρχισαν να δυσπιστούν σε ό,τι έβλεπαν τα μάτια τους.
Τον συγγραφέα γοητεύει το γεγονός ότι η προοπτική υιοθετήθηκε τον ίδιο καιρό περίπου (1430) όταν οι άνθρωποι άρχισαν να απασχολούνται με τον ρόλο που έπαιζαν οι δαίμονες στην καθημερινή ζωή.
Οι ιστορικοί εγκωμιάζουν την Αναγέννηση επειδή έθεσε μια αντικειμενική, λογική βάση για τη δράση, η οποία συνταιριαζόταν απολύτως με τις φυσικές πραγματικότητες της οπτικής σύλληψης. Αποψη του συγγραφέα είναι ότι το γεγονός τούτο πρέπει να ιδωθεί πλαισιωμένο από τον ευρύτερο ορίζοντα ενός πολιτισμού ο οποίος αμφέβαλλε για την αλήθεια όσων έβλεπαν τα μάτια του. Αντλώντας στοιχεία και επιχειρήματα από την ιστορία της τρέλας, της μαγείας, της τέχνης, της δαιμονολογίας, των θαυμάτων, των ονείρων και της φιλοσοφίας, αφηγείται γλαφυρά και επιδέξια τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι, από τον 15ο ώς τον 17ο αιώνα, ανέπτυξαν μια σύνθετη κατανόηση της σχέσης μεταξύ θεώμενου και νοούμενου. Ηταν η εποχή όταν θρησκευτικές και φιλοσοφικές έννοιες συγκρούσθηκαν στο πεδίο της οπτικής λειτουργίας.
Τότε ο Διάβολος και οι λεγεώνες των δαιμόνων του ήταν αληθινοί και υπονομευτές της λογικής της όρασης. Αυτός ο διχασμός μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, πλασματικού και πραγματικού, διαπέρασε και την επιστημονική επανάσταση, η οποία θεμελιωνόταν στον εμπειρισμό. Ο Φράνσις Μπέικον μιλάει στη «Νέα Ατλαντίδα» (1626) για τις χίμαιρες και τις αυταπάτες των ματιών.
Ο μικρός μας ήλιος
Και τον ίδιο, πάνω κάτω, καιρό, ο Αγγλος οφθαλμολόγος Ρίτσαρντ Μπάνιστερ παρατηρούσε κάτι αξιομνημόνευτο: «Το μάτι είναι ο ήλιος του μικρού τούτου κόσμου». Βιβλία σαν κι αυτά τον κάνουν ίσως μεγαλύτερο, γιατί δείχνουν ότι τα μάτια μας δεν είναι απλώς ο παθητικός δέκτης του φωτός.
Comments